K. K. Baczyński, Historia malarstwa, 1940, Biblioteka Narodowa, Polona

Projekt szyldu „Narzędzia i wyroby metalowe” autorstwa Baczyńskiego, Biblioteka Narodowa, Polona

Rysunek bez tytułu, Biblioteka Narodowa, Polona

Człowiek, rysunek poety z pierwszego okresu wojny, Biblioteka Narodowa, Polona

Rysunek bez tytułu, Biblioteka Narodowa, Polona

Rysunek bez tytułu, Biblioteka Narodowa, Polona

Ciemne, miłosne kołysanki i elegie o „przeżywaniu łagodności i dobroci” (tak komentował Poemat o Chrystusie dziecięcym) z pierwszego roku wojny stopniowo ustępują miejsca utworom wyrażającym „porażenie okupacyjne” – „na podobieństwo wód zaskórnych, które przesączają się każdą szczeliną”, jak to określił pierwszy wrażliwy interpretator poezji Baczyńskiego, Kazimierz Wyka. Już poemat Serce jak obłok (sierpień 1941), wysoko ceniony przez samego autora („to najczystszy mój rękopis i największe, jak do teraz, osiągnięcie poetyckie” – pisał w październiku 1941 r. w Przypiskach), utrzymana w mitologizującej scenerii historia bohatera – Tytana, otwiera „porażający” obraz:

Serce jak obłok – początek poematu z odręczną dedykacją: „Najdroższej Matce poświęcam. Krzysztof, dn. 30 sierpnia 1941”

Kiedy „spełnia się brzemię kataklicznych nocy”, następuje przebudzenie – poeta zapisuje surową prawdę autentycznego przeżycia:

            Oto jest chwila bez imienia:
            drzwi się wydęły i zgasły.
            Nie odróżnisz postaci w cieniach,
            w huku jak w ogniu jasnym.
            
            Wtedy krzyk krótki zza ściany;
            wtedy w podłogę – skałą
            i ciemność płynie jak z rany,
            i w łoskot wozu – ciało.
            
            Oto jest chwila bez imienia
            wypalona w czasie jak w hymnie.
            Nitką krwi jak struną – za wozem
            wypisuje na bruku swe imię.

                                        listopad, 15 XI 41 r.
            
            

Rysunek tuszem Baczyńskiego, wklejony do notesu z wierszami J. K. Weintrauba

Bożonarodzeniowa tradycja, tak żywa zwłaszcza w polskiej tradycji, w zderzeniu z okrutną rzeczywistością odsłania swoją umowność. „Zakłócenie obrzędu”, porządku, będzie jedną z odsłon „wadzenia się” z Bogiem w liryce Baczyńskiego. Motywy religijne nie mają tu tylko charakteru kulturowego; nie są jedynie wyrazem hołdu składanego matce, jak to widzieli niektórzy, dowodząc nawet, iż Krzysztof pisał wiersze religijne, aby jej sprawić przyjemność. Często pisane z myślą o matce, jej dedykowane (w dedykacji Wigilii dodaje nawet: „ten nasz »wspólny« wiersz”) wyrażają religijność wtopioną w jego osobowość poetycką; dylematy wiary/niewiary – „czekam Boga, który nigdy nie powraca” (Co jest we mnie), „nie woła żaden głos” (Pieśń o ciemności) – wyznaczają drogę poszukiwania, potrzebę dialogu z Bogiem, zwłaszcza w obliczu przerażającej i porażającej rzeczywistości: „Boże mój. Ja przed Tobą / ołtarz ciała rozdarty. / Ja – jednym sumieniem rodzony, / dymię tysiącem martwych” (Psalm 4). W grudniu 1941 powstał cykl złożony z czterech psalmów; poeta pisał o nich: „powstały z głębokiej konieczności wewnętrznej, z poczucia bezgranicznej słabości czynów i uzależnienia od ciała, które zawala drogę do wszystkich pragnień prawdy i właściwego szczęścia – dobrej siły” (Przypiski bibliograficzne). Psalm 2 o krzyżu w podarowanym matce tomiku 3 Psalmy miał dla niego szczególne znaczenie – powtórzył go w tomiku Śnieg, także dedykowanym Stefanii Baczyńskiej.

          Nie nadaremnie jest ten krzyż, 
          który przykuwa trzepot rąk.
          Posłuchaj tylko: czas jak mysz
          podgryza rozłożysty dąb.
          […]
          On w miłość, w roli skowyt psi,
          on się wyciosa z ciszy snu;
          jest u każdego progu dni;
          jest, jakbyś ziemię w sercu niósł.
          
          I nie daremny, bo gdy w lustro łez – 
          – jak w lustro nieba – śmiercią spojrzysz,
          zobaczysz, powiesz: otom jest,
          którym się krzyżem w Bogu drążył. 
          

Scena w ruinach (Madonna z Dzieciątkiem), 1939–1944, tusz, gwasz, papier, 21,1 × 17,2 cm